رشد شخصیت (اخلاق)رشد شخصیت، که در واقع مجموعه سازمان‌یافته‌ای از خصوصیات و جنبه‌های مختلف وجودی انسان است برایش عواملی از جمله فطریات ، وراثت ، محیط و... ذکر شده است. فهرست مندرجات۲ - عوامل تحریک شخصیت ۳ - توصیه اسلام به تعادل ۴ - تربیت و پرورش در اسلام ۵ - برنامه‌های رشد شخصیت ۵.۱ - روح علمی ۵.۲ - تفکر ۵.۳ - تقوا ۵.۴ - عبادت ۵.۵ - جهاد ۵.۶ - معاشرت با دیگران ۵.۷ - کار ۵.۸ - مراقبه و محاسبه نفس ۵.۹ - پرورش جسم ۵.۱۰ - تعادل در تغذیه ۶ - موانع رشد در قرآن ۷ - روش‌های رشد هماهنگ ۸ - خطر تک‌بعدی بودن ۹ - نکته پایانی ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تعریف شخصیتشخصیت، مجموعه سازمان یافته‌ای از خصوصیات جنبه‌های مختلف وجودی انسان (بدنی، عقلی، عاطفی اخلاقی، اجتماعی و دینی) است. [۱]
اشرف جودت، تقی‌علی، نقش عادت در تربیت اسلامی، تهران، موسسه انتشارات امیر‌کبیر، ۱۳۷۸، ص۹۱.
البته تجارب شخصی، تفاوت‌های فردی و برخی عوامل دیگر باعث می‌شود که افراد نسبت به هم متمایز باشند.۲ - عوامل تحریک شخصیتعوامل تحریک و تکوُّن شخصیت: [۲]
مصباح یزدی، محمد‌تقی، جامعه و تاریخ، نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۲، ص۱۷۲، با کمی تغییر.
عوامل مؤثر در شکل‌گیری و تحول شخصیت فرد به شرح ذیل است: ۱. فطریات (ادراکات) شناخت‌های فطری که شامل تحریکات و گرایش‌های فطری، میل‌های غریزی (جنبه حیوانی انسانی) و فطری (جنبه انسانی انسان) است. ۲. وراثت و غدد درون‌ریز و هورمون‌ها؛ ۳. محیط و تربیت و تغذیه (محیط جغرافیایی، محیط زندگی و معاشرتی، محیط آموزشی، محیط مذهبی)؛ ۴. گذشت زمان (سن)؛ ۵. اختیار و اراده آزاد (که مهم‌ترین جزء به حساب می‌آید).۳ - توصیه اسلام به تعادلیکی از مزایایی که در تعالیم مقدس اسلام از اهمیت و ارزش خاصی برخوردار است و می‌توان آن را به عنوان یک شعار و شاخص برجسته و نمایی برای این آئین آسمانی تلقی کرد، مسئلة توصیه به تعادل، توازن و اقتصاد و میانه‌روی در تمام امور است [۳]
حجتی، سید‌محمد‌باقر، مسائل تربیتی اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۷، ص۱۸۴.
و این امر مورد تایید و تاکید قرآن، احادیث و گفتارهای فرزانگان دین و دانش است که با واژه‌های قسط، عدل، وسط، اقتصاد، وزن و استقامت در روایات و آیات ما آمده است و عدم تعادل شخصیت، رشد سرطانی یک بعد شخصیت را به همراه دارد.عامل اصلی عدم تعادل شخصیت و نابهنجاری رفتاری بیگانگی از خود فطری (ملکوتی) و تمرکز قوای روحی و عقلی برای اشباع و ارضاء تمایلات غریزی (ناسوتی، نفس اماره) می‌باشد. [۴]
هاشمی، سید‌مجتبی، تربیت و شخصیت انسانی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، ۱۳۷۲، ج۱، ص۲۰۵ با کمی تغییر.
۴ - تربیت و پرورش در اسلامتنها راه رسیدن به تعادل و توازن در تمام ابعاد شخصیت پذیرش و تن دادن به تربیت و پرورش دینی است. همان چیزی که انبیاء و ائمه (علیهم‌السّلام) به خاطر آن مبعوث شده‌اند و همان چیزی‌که خطر یک بعدی بودنش را بارها و بارها بزرگان دین به مسلمانان گوشزد کردند، مثلاً وقتی که مردم گوشه‌گیری اختیار کردند و مشغول عبادت شدند، پیامبر سریع مردم را به مسجد فرا خواندند و آنان را با این انحراف (تک بعدی بودن) آگاه ساختند و فرمودند من گوشه‌گیری را دوست ندارم. ازدواج می‌کنم، درجامعه حاضر می‌شوم، غذا می‌خورم و.... ۵ - برنامه‌های رشد شخصیتبرای رشد شخصیت برنامه‌هایی ذکر شده است: ۵.۱ - روح علمیروح علمی [۵]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷.
بعد حقیقت‌جوئی فطری انسان (بی‌غرضی، بی‌تعصبی و پذیرش حق) را در انسان پرورش می‌دهد. اسلام علمی را که مانع رشد و کمال شود و حجاب از شناخت و معرفت خدا و نفس شود را مانع پرورش نفس می‌شمارد.۵.۲ - تفکرتفکر [۶]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
باعث شکوفایی عقل می‌شود، در اسلام به مساله تفکر بسیار سفارش شده است و قرآن می‌فرماید وقتی از اهل دوزخ می‌پرسیم که چه چیز شما را به اینجا کشانید، می‌گویند: ما در عقل را به روی خود بستیم. (تفکر در خلقت، در تاریخ، در خود و پرهیز از تقلید کورکورانه).۵.۳ - تقواتقوا و تزکیه [۷]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
باعث پرورش و تقویت اراده انسان می‌شود. انسانی که دنبال هوا باشد، به فرمایش علی (علیه‌السّلام) همانند اسب سواری است که اسبش چموشی می‌کند و اختیار را از دست او گرفته و تقوا را به اسب رام که سوارکار اختیارش را دارد تشبیه کرده‌اند. وجه امتیاز انسان و حیوان به اختیار انسان است و نظام پاداش و تنبیه و وعده و وعید الهی هم اینجاست که مفهوم پیدا می‌کند و هر‌چه‌قدر قدرت اراده قوی باشد، انسان در اختیار طرف خیر محکم‌تر است.۵.۴ - عبادتعبادت [۸]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
باعث تقویت عشق و علاقه معنوی و ایجاد حرارت ایمانی در انسان می‌شود، مثلا به ابعاد سازندگی نماز دقت کنید (درس مسالمت‌جویی، هدفداری، رعایت حقوق، ضبط و کنترل نفس و کنترل احساسات، توجه به نظم و دقت و....) .۵.۵ - جهادجهاد [۹]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
عامل اصلاح اخلاق و نفس است. جهاد مثل ازدواج عامل جایگزین برای پرورش بعدی از انسان ندارد، آدم جهاد رفته و جهاد ندیده از نظر روحیه یکسان نیستند، پیامبر در حدیثی می‌فرمایند: جهاد عامل اصلاح و اخلاق و نفس است. ایشان فرمود که: جهاد نکرده یا کسی که آرزوی جهاد را در سر نپرورانیده باشد، در روحش شعبه‌ای از نفاق است.۵.۶ - معاشرت با دیگرانمعاشرت با دیگران [۱۰]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
بعد عاطفی انسان را تقویت می‌کند که در معاشرت انسان از دیگران مخصوصاً محبوبان بیشتر اثر می‌گیرد و صفات محبوب و کسی که مورد علاقه فرد است را کسب می‌کند، این علاقه بالاترین و بزرگترین عامل در تغییر انسان است (تقویت بعد عاطفی، اجتماعی و....)۵.۷ - کارکار [۱۱]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
قوه خیال را تمرکز می‌دهد، ذهن را منطقی می‌کند، کار اگر مورد علاقه انسان باشد استعداد، ابتکار و خلاقیت را نیرومند می‌کند و تاثیر فراوانی بر شخصیت فرد می‌گذارد.ولی متاسفانه به اهمیت آن کم‌توجه شده است، کار، به قلب خشوع می‌دهد، حرمت اجتماعی به انسان می‌بخشد، کار می‌تواند بر تربیت انسان (ابعاد وجودی او) اثر بگذارد و انسان هم می‌تواند بر کار اثرگذار باشد. (رابطه دو طرفی بین پرورش استعدادها و کار وجود دارد) پیامبر به کسی‌که بی‌جهت بی‌کار بود فرمودند: از چشم من افتادی.۵.۸ - مراقبه و محاسبه نفسمراقبه و محاسبه نفس [۱۲]
مطهری، مرتضی، جلوه‌های معلمی، انتشارات مدرسه، وزارت آموزش و پرورش، ص۲۸۵ـ ۲۸۷، با تغییر و اضافه.
در مکاتب غیر‌الهی اساساً این امر مطرح نیست، مراقبه مثل این است که با خود مانند شریکی که به او اطمینان نداریم معامله کنیم و همیشه مراقب باشیم که سرمان کلاه نگذارد. اهمیت آن به‌قدری است که امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) فرمودند: کسی که شبانه‌روز یک‌بار از خود محاسبه نکند از ما نیست. علمای اخلاق برای پرورش روح خود از این دستور استفاده می‌کردند. ایشان می‌فرمایند: انسان اول صبح باید شرط کند با نفس خود که راه اطاعت بگیرد و نافرمانی حق (گناه) نکند (مشارطه)، در مرحله بعد باید این شرط خود را در عمل پیاده کند و مراقب باشد خلاف این شرط عمل نکند (مراقبه). مرحله سوم این‌که در آخر روز، از نفس خود حساب‌کشی کند، چرا‌که آن‌جا که خدا می‌خواسته نبودی، چرا کار امروز را به فردا انداختی، چرا...(محاسبه) و در آخر اگر از دستور سیر و سلوکی خود منحرف شده باشد، او را تنبیه می‌کند (معاتبه). این مراحل را می‌توانیم در کل برنامه روزانه خود اجرا کنیم.۵.۹ - پرورش جسمکار پسندیده‌ای است ولی نباید اشتباه کرد که جسم نقش واسطه و ابزاری و یا مرکب روح را دارد. اسلام به تطهیر جسم، پرورش و ورزش آن اهمیت داده و نفس پرستی شهوتی است که جسم را فرسوده و مریض می‌کند و اسلام مخالف آن است، پس ما نباید تمام همت خود را به پرورش این بعد صرف کنیم، درست است پرورش این بعد در حد خود مفید است و بر دیگر ابعاد شخصیتی انسان اثر مطلوب دارد (عقل سالم در بدن سالم است). ۵.۱۰ - تعادل در تغذیهتعادل در تغذیه بعد روحی (عقل و دل) و جسمانی (غرایز) [۱۳]
مظاهری، حسین، عوامل کنترل غرایز، تهران، موسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۷۸، ص۶۸، با کمی تغییر.
در اسلام سفارش شده است که انسان باید به تغذیه دو بعد خودش رسیدگی کند، تغذیه به بعد روحانی (به نماز، دعا، نیایش، حق‌طلبی و....) است و تغذیه بعد جسمانی و غریزی (به ازدواج، آب، غذا، پوشاک و....) است که البته باید از راه مشروع برآورده گردد و البته مرز حیوان و انسان همین اختیار و تکلیف به گزینش قسمت حلال و مشروع است. ناگفته نماند که چون اصالت فرد به روح اوست، باید به این بعد اهمیت بیشتری دهیم و آن‌را بر بعد حیوانی غلبه دهیم و آن‌گاه است که اراده انسان هم تقویت می‌شود و به تبعه آن قدرت اختیار و گزینش نیرومندتر می‌گردد.۶ - موانع رشد در قرآندر یک کلام پیروی از هوای نفس و تن ندادن به پرورش دینی است که زیرشاخه‌های آن بدین‌قرار است: خود‌پرستی، دنیا‌زدگی، غفلت، تکبر، خودبرتربینی، شخصیت‌زدگی، تقلید، کثرت‌زدگی، سخن بدون علم، پیروی از گمان، کتمان حق، مجادله با حق، تزیین و خوب جلوه دادن بدی‌ها توسط نفس، قساوت قلب، از خود بیگانگی، عناد‌جویی، خودستائی، دوست بد، هر یک از این موانع به یک یا چند بعد از شخصیت ما لطمه می‌زند مثلاً شخصیت زدگی و تقلید کورکورانه، بعد عقلی شخصیت ما را آسیب می‌رساند. ۷ - روش‌های رشد هماهنگروشهای رشد هماهنگ: [۱۴]
احمدی، سید احمد، اصول و روش‌های تربیت در اسلام، ص۱۵۰، با تغییر و اضافه.
۱. سرمشق و نمونه عملی: اسلام بهترین سرمشق یعنی انسان کامل را الگوی ما قرار داده، کلام، رفتار و سکوت معصوم می‌تواند معیار خوبی در کارها و حرکات و سکناتمان باشد. بعد از معصوم (علیهم‌السّلام) ما در هر عصر علماء والامقامی داشته‌ایم که به معصوم نزدیک بوده‌اند و به خاطر مبارزة با نفس و تزکیه آن قابلیت الگو بودن را برای ما در تمام ابعاد شخصیتی دارا می‌باشند. نمونه بارز آن حضرت امام خمینی ـ قدس سره ـ است. ۲. پند و‌اندرز، قرآن، کلمات معصوم، ادعیه پر است از مفاهیم خیرخواهانه و انسان ساز. ۳. کیفر و پاداش: دو نظام روان شناسانه تعلیم و تربیتی هستند (تشویق و تنبیه). ۴. داستان، امثال، تاریخ گذشتگان: قرآن و معصوم با توجه دادن به آن‌ها سیر انحرافی برخی از ظالمین و مشرکین و منحرفین را به ما گوشزد می‌کنند مثل پول‌پرستی و دنیا‌خواهی قارون و.... ۵. امر به معروف و نهی از منکر. ۶. توبه. ۷. دعا و نیایش. ۸. تمرین و تکرار. ۹. روش محبت به گنه‌کار و مردم برای هدایت. ۱۰. روش ابتلاء و امتحان الهی. ۱۱. عادت مثبت و بعد ملکه کردن صفات خوب با تمرین پیوسته. ۱۲. عنایت‌های الهی. ۱۳. تربیت و توجه عوامل مؤثر در تحول شخصیت (محیط زندگی، شغلی، آموزشی) اراده، سن. ۸ - خطر تک‌بعدی بودنانسان متعادل تحت تاثیر تفکرات مادی و انحرافی قرار نمی‌گیرد و هستی شخصیت او در معرض آشوب و اضطراب قرار نمی‌گیرد. [۱۵]
شخصیت اسلامی، ترجمه محمد سپهری، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ص۸۲.
آری همان‌گونه که معیوب بودن یک چرخ خودرو بر کل سیستم خودرو تاثیر دارد، رشد تک‌بعدی یا سرطانی و کاریکاتوری شخصیت حقیقی و اسلامی فرد را معیوب می‌کند و چرا‌که این فرد دیگر، در ابعاد دیگر شخصیت، پرورش نیافته است. انحراف‌ها و فسادها از این شکل‌ها ناشی می‌شود مثلا فرد به بعد حیوانی خود فقط توجه نموده است و از بعد عقلی، دل و یا روحانی خود غافل بوده است. پس می‌توانیم بگوییم ابعاد شخصیت، با هم‌دیگر در تعامل هستند، مثلا بعد عقلی بر اراده مؤثر است، اراده بر تلاش فرد و آن بر بعد اجتماعی و....۹ - نکته پایانیبا توجه به مطالب فوق نتیجه می‌گیریم که رشد و توازن هماهنگ شخصیت را باید در تن دادن به پرورش اسلامی یافت، انسان می‌تواند در این زمینه مطالعه کند، خود را با الگوهای زنده و صالح تطبیق دهد. برای خود دوستانی پیدا کند که تک‌بعدی رشد نکرده باشند. خود را به الگوی نیکوی کامل امام ولی عصر (عجل الله فرجه) نزدیک کند. در برنامه‌ای کتبی ابعاد شخصیت را یادداشت کند و روزانه آن را تغذیه کند و از برنامه‌ریزی زیبای مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاتبه هر روز کار خود را رسیدگی نماید. از جمله کارهای مفید در این زمینه انس گرفتن با ادعیه است که مثلا ما در صحیفه سجادیه رشد هماهنگ این ابعاد را در قالب دعا می‌بینیم و یا در خطبه متقین حضرت علی (علیه‌السّلام) (خطبه همام) ترسیمی از یک انسان و شخصیت اسلامی و الهی را به ما ارائه داده‌اند. نکته مهم دیگر این‌که برای رشد هماهنگ شخصیت باید به کل بحث، دیدی کلی‌نگر داشت، یعنی با توجه به کل مباحث انسان برنامه‌ریزی کند و دیگر این‌که همه این مباحث فرع بر این است که ما انسان را موجودی با کرامت، خلیفةالله، امانت‌دار الهی می‌دانیم، موجودی که سرشار از استعدادهای بالقوه است و انبیاء و ائمه (علیهم‌السّلام) برای شکوفایی آن‌ها تلاش و تبلیغ‌ها کرده‌اند و امکان پرورش آن را به ما گوشزد کرده‌اند. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «رشد شخصیت»، تاریخ بازیابی۹۵/۸/۱۸. |